Tragedie skryte za uśmiechem, czyli czeska rzeczywistość

Z czym kojarzą się przeciętnemu Polakowi Czechy? Oczywiście piwo i knedliki, ci co lubią słodycze dorzucą do tego zestawu lentilki, bardziej oczytani wymienią pewnie Józefa Szwejka, a bywalcy dawniejszych sopockich festiwali z nostalgią będą wspominać Karela Gotta czy śliczną Helenkę Vondrackovą... W zbiorowej wyobraźni Czech to wieczny wesołek, bez większych zmartwień i problemów. Stereotyp ten (jak zresztą każdy inny) dosyć daleki jest od prawdy, a ci którzy będą chcieli wyjść poza obiegową opinię przekonają się, że owa wesołość i beztroska to maska skrywająca dawniejsze i nowsze rany i blizny.

My, Polacy, często narzekamy na nasze położenie geograficzne na styku wschodu i zachodu Europy - fakt na przestrzeni dziejów nie raz i nie dwa razy dało się nam ono we znaki. Ale co w takim razie mają powiedzieć Czesi, których kraj jest sporo mniejszy od naszego, a przez wieki był łakomym kąskiem dla sąsiadów, aż wreszcie na kilka stuleci stał się częścią monarchii habsburskiej. Na krótko, w dwudziestoleciu międzywojennym, odzyskali Czesi niepodległość, ale szybko ją stracili - najpierw na rzecz Niemców, a po wojnie, teoretycznie wolna Czechosłowacja, tkwiła przez dziesięciolecia w zależności od Związku Radzieckiego. I czasami wydaje się, że pomimo upadku komunizmu ta niewola, bardziej mentalna niż rzeczywista, nadal trwa...

Mariusz Szczygieł napisał "Gottland" w 2006 roku. Książka składa się z kilkunastu reportaży poświęconych wybitnym postaciom czeskiego życia kulturalnego, gospodarczego i politycznego, które u nas w Polsce są niemal zupełnie nieznane. Większość z nich łączy zasadniczo jedna rzecz - przyszło im żyć i pracować lub tworzyć swoje dzieła w latach powojennych. Komunistyczna rzeczywistość odcisnęła swoje piętno na wszystkich krajach bloku wschodniego, jednak chyba w żadnym nie było ono tak silne jak w Czechosłowacji właśnie.

W swojej książce opowiada Szczygieł losy wybitnego rzeźbiarza, który nie wytrzymał presji związanej z budową zaprojektowanego przez niego pomnika Stalina; porównuje losy dwóch gwiazd piosenki, które razem zaczynały karierę, ale ich dalsze losy były diametralnie różne - jedna hołubiona przez władzę stała  się gwiazdą, druga, która miała nieszczęście zaśpiewać balladę niewygodną dla reżimu została psychicznie zniszczona, odarta z godności i zepchnięta w niepamięć; kreśli karierę aktorki przyjaźniącej się z najwyższymi dostojnikami III Rzeszy i wiele jeszcze innych pogmatwanych, często tragicznych, czasem niewiarygodnych życiorysów ludzi, którym najnowsza historia złamała życie.

"Gottland" to książka, która pozwala spojrzeć na Czechy i Czechów z nieco innej perspektywy i w jakiś sposób pozwala ich, przynajmniej częściowo, zrozumieć. Jak dla mnie najbardziej szokujący był fakt, że pomimo upadku ZSRR, pomimo przemian ustrojowych, pomimo pewnych sukcesów gospodarczych Czesi w dalszym żyją tak jakby się nic nie zmieniło. Jakby w dalszym ciągu trzeba było uważać co się mówi do sąsiada, bo ten donosił o wszystkim na policję a za najmniejszy nawet kontakt z osobą niepewną politycznie groziły poważne reperkusje. Fakt - może to dotyczy w większości osób w średnim i starszym wieku, których życie upływało w cieniu największego na świecie pomnika Stalina, które na własnej skórze odczuły skutki sojuszu z Wielkim Bratem i które mają ten strach głęboko zakorzeniony. Jednak dopóki ten strach nie zostanie wykorzeniony do końca nie można mówić o wolnym kraju i wolnych ludziach...

Należy mieć tylko nadzieję, ze uda się wreszcie zwalczyć te demony przeszłości a uśmiech na twarzy pobratymców Dobrego Wojaka Szwejka przestanie być maską wkładaną na pokaz a stanie się znakiem prawdziwej beztroski i pogody ducha.